Жаттап алған дәрменсіздік (ағылшынша - learned helplessness, орысша – выученная беспомощность). Бұл туралы қазақ тілінде бір ғана мақаланы көзім шалды. Бұл мақаланы жазу көптен ойда жүрген болатын. Әлемжелідегі бірнеше танымал тұлғаның өлімінен соң мұны жазбасқа болмас деп тұжырым жасадым. Сондай-ақ «қазақ жалқау» дегендерге айтарым осы. Қазақтың көбісі қазір дәрменсіз, кіріптар, мәжбүр.
Мен мұны бойға сіңген дәрменсіздік деп атар едім. Жағдай мен ахуалды бақылай алмау сезімі адамның психикалық жай-күйіне неліктен әсер етеді? Мұндай сұрақ саналы адамның бәрінде бар. Мұны шет ел психологтары бұрыннан зерттеп қойған екен.
Сонымен, өткен ғасырдың орта шенінде америкалық психолог Мартин Селгман иттерде шартты рефлекстердің қалыптасуын зерттеу бойынша тәжірибелер (эксперименттер) жасаған. Иттерді темір торға қамап, олардың денесіне әлсіздеу, бірақ әсері бар ток тигізген. Оның алдында бейтарап тітіркендіргіш (дыбыс сигналы) жіберілген. Тәжірибе бірнеше рет қайталанып, темір тордың есігі ашылған (иттердің дыбыс сигналынан қорқып тордан қашып шығуына көз жеткізу, тексеру үшін). Өкінішке орай шартты рефлекс мықты орнаған. Иттер дыбыс сигналынан соң есігі ашық тордан қашып кетпей, еденде жатып, қыңсылай бастаған. Токпен ұруды күтіп, оған қарсы ештеңе істей алмаған (Елдегі Кеңес Одағы мен 90-шы жылдардағы және одан кейінгіні еске түсіріңіз).
Тордың есігі ашық, одан қашып кету оңай болғанымен Мартин Селигман мұны «Жатталған дәрменсіздік» деп атаған. Эксперименттің бірінші бөлігінде иттердің токпен соққы алғанымен, одан құтылу мүмкіндігі болады. Ал тәжірибенің екінші бөлімінде теріс сезімнен құтылуға талпыныс жасамады (қашып кетуге мүмкіндік бола тұра). Өйткені әрекетінен «түк шықпайтынына» бойлары үйренді.
Одан әрі эксперимент бір топ иттермен өткізіледі. Тәжірибенің бірінші тобындағы иттердің жағымсыз тітіркенуден бой тасалауға мүмкіндіктері болмады (Тордың есігі жабық). Бақылаудың басқа тобында иттерге тордың жақтауын тұмсығымен немесе аяғымен түртсе, есік ашылатындай жағдай жасалды. Оларға токпен соққы берілмеді.
Бірнеше рет қайталаудан соң иттердің жағдайлары өзгертілді. Барлық топтағы иттер бір торға тоғытылды. Одан ток соққысынан соң қашып шығу жеңіл болатын.
Бірінші топтағы иттер экспериментшілер күткендей теріс тәжірибеден бой тасалау үшін ешқандай талпыныс жасамады. Екінші және бақылау тобындағы иттер жақтаудан жеңіл секіріп шығып, қауіпсіздік иеленді.
Одан әрі бұл феноменді торығуда (депрессияда) пайда болатын дәрменсіздікті түсіндіру үшін қолдана бастады. Адамдар мен жануарлардың жағдайды өзгертуге деген талпыныстары еш нәтиже бермейтінін түсінген алдыңғы тәжірибе болғанда ешқандай әрекет жасамайтыны дәлелденді.
Жаттап алған немесе жолдан қосылған дәрменсіздік психологияда өз жай-күйін жақсартуға мүмкіндік бола тұра талпыныс жасамауы деп түсіндіріледі. Мұндай мінез-құлық жағдайға әсер ету және теріс тәжірибеден бой тасалаудың бірнеше сәтсіз талпыныснан соң білінеді. Одан әрі мінез-құлық пәс (пассивті) болып, әрекеттен бас тартуға, қолайсыз ортаны өзгерткісі келмеуге және одан кетуге әрекет жасамауға ұласады (тіпті, жағдайды түзеп, ахуалды бақылауға немесе әсер етуге мүмкіндік болғанның өзінде).
Адамдарда мұндай жай-күй еркіндік пен бақылау сезімін жоғалтумен, өз күшіне сенбеумен, өзін тұқыртумен, торығумен және өлімінің ерте туындаумен сипатталады. Соңғысындай тәжірибелер де бар.
Нақты өмірде бұл дәрменсіздікке үйренген кезде (бұрын болған психологиялық жарақат) ол түпсанаға ығыстырылады. Біздің ағымдағы әлемді сезінуімізге бейсаналық механизмдер мен шартты рефлекстер арқылы әсер етуді жалғастырады. Сол себепті психотерапияның көптеген түрлерінде сол немесе басқа түрде қайта зерделеу, басқа тұрғыдан қарау (теріс тәжірибені еске түсіру немесе меттафора арқылы) өз өмірімізге еркіндік пен бақылау сезімін силайды.
P.S. Қазіргі ешкім ешкімге сенбейтін осы заманда бұл мақалаға ешкімнің көңіл аудармауы мүмкін-ау деп қауіптенемін. Елдің көбісі кіріптар, мәжбүр, дәрменсіз бола тұра «шүкір, бұдан жаманымызда да тойға барғанбыз» деп өздерін алдаусыратады. Ал билікке келсек, олар да дәрменсіз: беті қайтпаған індет, күнделікті қымбатшылық, жемқорлық, жұт және т.б. Бұдан шығар жол бар ма? Әрине бар. Ғаламда мүмкіндік өте мол.
Мақала соңында сайттағы мақаладан бірнеше кеңес.
Білінген дәрменсіздікті жеңуге арналған бірнеше кеңестер
Өзімізді толық шынайылықпен және еш себепсіз сараптау оңай емес, әдеттегі ойларымыз бен мінез-құлқымызды өзгерту аз болады, өйткені біз оларға жылдар бойы үйреніп келеміз. Біз тіпті мінез-құлықты өзімізбен, жеке басымызбен шатастырып аламыз («Мен әрқашан осылай болғанмын», «Бұл менің мінезім», «Мен өзімнің көзқарасымды өзгерте алмаймын» ... т.с.с.) Бірақ бұл үлкен қателік: біз әрқашан не істейтінімізден және ойлайтынымыздан әлдеқайда көппіз. Бақытымызға орай, біз үнемі дамып, өзгеріп отырамыз. Сондықтан мынаны есте сақтаңыз:
- Сөзіңіз бен ойыңызды өзгертіңіз. Теріс және апаттық ойлардың күнделікті өміріне түсу оңай, бірақ сіз олар туралы біле бастағаныңыз жөн, ал «мен мұны істей алмаймын» сияқты нәрсе пайда болған кезде «мен болмаймын», «білмеймін», «ол мені қорқытады». ... тоқта! ұтымды түрде сұраңыз: «Мен неге алмаймын?» өзіңізден сұраңыз: «Мен неден қорқамын?» «Ең нашарсы, мен жоғалтып алуым мүмкін бе?» Сіз сол негативтердің болмайтынын көресіз. мағынасы көп, және олар сізге паралич болуға ғана қызмет етеді.
- Күнделікті өміріңізді бұзыңыз. Егер сіз әдетте «менің жігітім мені тастап кетті және шыдай алмаймын, сондықтан мен ешкімді көргім келмейді» деп ойласаңыз, компьютерді ойнатуды бастайсыз, мысалы, егер сіз бұл ойды байқаған болсаңыз, оны «Мені тастап кеткеніме қатты өкінемін, бірақ менде бар достарым, достарыңды жіберіп, бұл туралы ойлауды тоқтату үшін мені алаңдатып ал », содан кейін біреуге қоңырау шалып, серуендеуге, сөйлесуге, киноға баруға болады: мүмкін сіздің өз сезімдеріңіз сізді таң қалдырады. Егер сіз қайғылы жағдайға кез келген уақытта демалу үшін диванға немесе төсекке жатуға тырыссаңыз ... Күнделікті тәртіппен ұрып-соғып, қарама-қарсы белгі жасаңыз: жүгірумен немесе велосипедпен жүріңіз, досыңызды шақырыңыз және оны кофеге шақырыңыз ... бәрібір ... Бірақ әдеттегідей білетін нәрсені қайталамаңыз! Өзгеріс сізге қазірдің өзінде әсер етеді.
- Әрдайым балама бар. Шынында да, осы тақырыпта (жұмыс, махаббат, шешімдер ...) қандай жағдай болмасын, тартынбаңыз, біздің көзқарасымыз бен ойларымызға кез-келген басқа нұсқалар мен балама жолдар бар, тіпті олар бізге кездеспесе де, біз оларға бірден көз жұмып қарасақ та , біздің өзімізді аяушылықтың қараңғысына құлыпталған. Біз әрқашан фактілерге кез-келген жағдайда әдеттегіден өзгеше ондаған нұсқалармен кездейсоқ бола аламыз (дегенмен, нәтижелер теріс болса да, біз әрқашан бірдей әрекет етеміз). Жаңа жолдарды сынап көрудің уақыты келді, егер басқалар жетістікке жетсе, сіз де жұмыс жасай аласыз, тек жұмысқа кірісуіңіз керек, ешқандай себеп жоқ!
Барлық өзгерістің күші ішімізден шығады, біз үшін оны ешкім жасамайды, бұл өте қарапайым. Осы кеңестерді қолдануға тырысыңыз және оларды ақыл-ой әдетіне айналдырыңыз. Оларды қолданыңыз, оларды әрдайым есте сақтаңыз ... және жақында сіз өміріңіздің өзгеруін байқай бастайсыз.
Ана Мария Руиз
Дәрігер-психотерапевт Серікбай Смағұлұлы
Фотосуреттер vancouverandus.com, zen.yandex.ru, YouTube, adaptiv-sevastopol.nethouse.ru, keywordsbasket.com сайттарынан алынды. |
