Қызылорда облысы медицина қызметкерлерінің сайты

Адамның жан мен тәннен тұратыны белгілі. Олардың арасын байланыстырушы рух. Адам саналы ғұмыр кешкенен бастап өмірдегі түрлі мәселелер бойынша маман кеңесін алуға мұқтаж болады. Психология ілімі осындай кезде көмекке келеді. Әрине, кез келген адам өз проблемасын өзі шешуі тиіс. Психологтың міндеті ақыл айту емес, адамға өзін толғандырған проблемаға басқа көзбен қарауды ұғындыру. Жалпы психологтан кеңес алуға келген адамды психологияда клиент деп атау келісілген. Онымен болған сұхбат уақыты сессия деп аталады.  

Клиентпен алғаш рет кездесу кезінде бір-бірімен етене байланысқан бастапқы консультацияның үш міндеті болады. Олар: тұлғааралық, диагностикалық және терапевтік міндеттер. Соған тереңірек тоқталсақ. Тұлғааралық бағыттағы консультанттың міндеті клиентпен қатынас құру. Клиент ең алдымен өз көріністерінде консультанттың ақ жарқын және табиғи түрде өзімен контактқа түсуіне мұқтаж. Клиент пен консультанттың арасындағы психологиялық контакттың пайда болуының маңызды шарты қатысу қасиеті, яғни консультанттың вербалды (сөзбен) емес араласу бейімділігі болып табылады. Диагностикалық тұрғыдағы консультанттың міндеті - клиенттің проблемалары мен олардың табиғаты туралы жұмыс гипотезасын анықтау. Клиенттің мінез-құлқын бақылау, онымен өзара әрекетке түскендегі өз субъективтік пайымдауларын байқау мен ой елегінен өткізу, сондай-ақ өзіне айтылған хикаялардың мазмұнын талдау арқылы консультант клиенттің ішкі әлемінің және бұл жағдайға жарамды терапевтік стратегияның жұмыс моделін құрастыра бастайды.

Және ақыр соңында терапияның мақсаты, консультативтік жағдайда клиент өз психологиялық проблемаларын шешу мүмкіндігін иеленетін ерекше шарттар жасауда жатыр. Бастапқы консультацияның терапевтік мақсаты консультанттың терапевтік позицияны (үдерісті) көрсетуі -  клиенттің өзекті қажеттіліктеріне тікелей ден қоюы болып табылады. Тіпті бұл алғаш қарағанда нақты болып көрінбесе де, көбіне көп клиенттің психологиялық көмекке дағдарыс жағдайында жүгінетіндігін есте ұстаған абзал. Мұндағы консультанттың міндеті мынада, клиенттің психологиялық мұқтаждарына эмоционалдық жауап беруді көрсету және оларды білдіруге кедергі көріністерге түсіністікпен қарау. 

· Өзіңізді таныстырыңыз.

· Өзіңіздегі бар уақыт туралы хабарлаңыз.

· Вербалдық та, вербалдық емес те қолпаштауды, мадақтауды пайдаланыңыз.

· Басы ашық сұрақтарды қолданыңыз.

· Белсенді тыңдауды, қайталауды және пысықтауды пайдаланыңыз.

· Клиенттің шағымдарын белгілеңіз және қорытыңыз.

· Бақылау мен белсенділік деңгейін жоспарлаңыз. 

· Бақылаудың тура білінісін пайдаланыңыз.

· Әрбір жаңа тақырыпты көзге елестетіңіз.

· Әрбір тақырыпты жаңа сұрақтармен (сауалдармен) бастаңыз.

· Тақырып соңында жабық сауалдарды қолданыңыз.

· Егер бағыттан айрылып қалсаңыз, тұжырымдаңыз.

· Жаңа ақпаратқа көңіл аударыңыз.

· Жаргоннан аулақ болыңыз.

· Гипотезаларды білдіру үшін сынақты интерпретациялауды пайдаланыңыз.

· Егер клиенттің хабарламасында қайшылық болса, конфронтацияны қолданыңыз.

· Эмоцияларды білдіруді ынталандыру үшін сезімдерге жауап қайтару мен кері байланысты пайдаланыңыз. 

· Әңгімелесудің мазмұнын тұжырымдаңыз.

· Көкейтесті қажеттіліктер туралы есітуге дайындықты көрсетіңіз.

· Болып өткендердің клиент күткендерімен (үміттерімен) сәйкес келуі туралы сұраңыз.

· Ақпарат немесе кәсіби ұсыныс беріңіз.

· Келесі қадамды талқылаңыз. 

Енді кеңес берудің кезеңдеріне байланысты психологтың іс-әрекеті туралы әңгімелейік. Консультацияның басталуы Алғашқы кездесуді қандай тәсілмен бастау жағдайларға және клиенттің жағдайына байланысты болады. Кез келген жағдайда мүмкіндігінше кездесудің мақсаты, сондай-ақ оның иеленуі мүмкін уақыты жөнінде хабарлап қойған жөн. Одан соң алғашқы сұрақты қоюға болады. Клиентті өзі туралы әңгімеге тарту үшін оларға «иә» немесе «жоқ» деп жауап беруге болмайтын басы ашық сұрақтардан бастаңыз. Мысалы: «Психологқа қандай себеп бойынша өтініш айтуды шештіңіз?» немесе «Сіздің неден бастағыңыз келіп еді?». Егер алғашқы қойылған сұраққа берілген жауап толық болмаса, онда келесі басы ашық сауалды: «Сіз бұл жөнінде толығырақ айтып бере алмайсыз ба?» деп ойластыруға болады. Клиентпен контакт құрудың жақсы құралы марапаттау, қолпаштау – вербалды емес (бас изеу, бет-әлпеттің ақ жарқын және қызығушылық көрінісі және с.с.), сондай-ақ вербалды («Иә», «Мен тыңдап отырмын», «Маған бұл жөнінде толығырақ айтсаңыз») – тым қарапайым көрінгенімен, алайда оларды әңгімелесу контекстінде оңтайлы қолданады. Олар клиенттің сөзін ынталандырады және оны өз бетінше ашылуға қолпаштайды.

Консультацияның бастапқы фазасы – бұл клиентті кеңеске жетелеген себептер туралы әңгімелесуге белсенді шақыру уақыты, бірақ бұл үзіліс (пауза) кезінде оны консультанттың толтыруы керектігін білдірмейді. Ұзақ үзілістер шындығында қажет емес, өйткені олар алаңдау мен ызалануды шақыруы мүмкін. Қысқа үзілістердің (паузалардың) кезінде клиент әдетте сіздің оның проблемалары туралы ойланып отырғаныңызды сезеді және көбіне өзі жаңа мәнді ақпаратты қосады. Бұл табиғи үзілістерге сіз өзіңіздің қазір білгеніңізді тұжырымдау пайдалы – бұл оны келесі қадамды жасауға көмектеседі. Клиент баяндаған проблемаларын мұқият тыңдау және олардың субъективтік картинасын түсіну, яғни клиенттің проблеманы қалай қабылдайтынын және түсіндіретінін ұғыну консультацияның алғашқы сатысының негізгі міндеттері болып табылады. Егер мағыналық және эмоционалдық хабарламаны қайталау мен пысықтау арқылы реттілікпен оларды барынша тура және толық түсінуге деген сіздің ниетіңізді білдіретін болсаңыз, сіз клиентке оның көзқарасын баяндауға көмектесесіз.           Әңгімелесудің алғашқы фазасының соңында сіз клиенттің негізгі шағымдары туралы білгеніңізге көз жеткізу үшін одан: «Сізді мазалайтын тағы бірдеңе бар ма?» деп сұраңыз. Бұдан соң шағымдарды тұжырымдау, яғни оларды, сондай-ақ оларға қосарланған идеялар мен сезімдерді қысқа атап өту пайдалы.Бұл кезеңдегі тұжырымдау функциясы клиенттің шағымдарын және қалыптасқан жағдайды оның көруін түйіндемелеп көрсетуде жатыр.

Тұжырымдау техникасымен сеанс кезінде жазу проблемасы тығыз байланысты. Клиенттің шағымдарын, кілтті сөздерін және негізгі тақырыптарын жазбаша бекіту, яғни қысқаша ескерулер жазу барынша пайдалы болуы мүмкін. Және көбісі мұнда контактке араласа отырып оларды өз жұмыстарында табысты пайдаланады. Алайда бұл бәрінің қолынан келе бермейді. Мұқият жазу, әрине материалға келесі рефлексия үшін өте пайдалы болатын бастапқы консультацияның негізгі міндетіне жататын клиентпен контактты орнатуға ықпал те қояр ма екен. Клиенттен гөрі өз дәптеріне көбірек көңіл бөлетін консультантқа (кеңесшіге) сенім туындауы неғайбіл. Сондықтан әлде қысқа жазбаша ескерулер жазған, немесе әлде тым болмаса алғашқы кездесу бойына тіптен жазу жүргізуден бас тартқан жөн. Егер өте маңызды, сізге ешбір жағдайда ұмытуға болмайтын бірдеңе пайда болса, онда клиенттің сөзін бөліп былай деуге болады: «Егер мен бұл детальдарды қағазға түртіп алсам, сіз оған қарсы болмайсыз ба? Олар маңызды және мен оларды қолдан шығарғым келмеп еді».Жазуды аяқтап, қалам мен дәптерді басқа жерге қойыңыз және вербалды емес түрде контактті жалғастыруға өз дайындығыңызды көрсетіңіз. Клиент сөйлеген кезде тыңдау және консультацияның әңгімелесу процесін бақылауға байланысты стратегиясын жоспарлау қажет. Сонымен, мысалы, сөзуар, мылжың немесе көңілі бөлінгіш клиентке консультацияның уақытын мәні шамалы детальдар ұрламас үшін үлкен белсенділік таныту керек және керісінше, өз проблемасын ретімен әңгімелейтін, оны жаңа және жаңаша өлшемдермен байытатын клиентке консультант тарапынан бақылау барынша аз (минималды) болуы қажет. Бұл жерде белсенді тыңдау және сирек, консультанттың проблеманы тереңдете зерттейтін сөз қақпалауы (репликасы) барынша орынды болады.  

Консультацияның орта шені 

Бұл сатының негізгі міндеті – клиент проблемасының табиғаты жөніндегі гипотезаны ойластыру және оларды қосымша ақпараттарды жинау мен орынды сынамалы араласуды қолдану жолымен тексеру. Егер қажетті ақпаратты аз алсаңыз, бақылаудың аз көлемін (минимумын) сақтаңыз. Егер де клиенттің әңгімесінің мәні солғын болса, онда барынша белсенді позицияны ұстанудың мәні бар. Бақылауды білдіруден қорықпаңыз. Клиент өзін сыпайы түрде сөзін бөлгенге қалыпты реакция береді. Кейде клиент мәні аз тақырыптарға дейін сырғып төмен түседі немесе мағынасыз детальдарды тәптіштеп әңгімелейді. Дегенмен кейде мұндай мәні аз тақырыптар клиент үшін маңызды күйзелістерге жетелеуі мүмкін болғанымен, алайда көбіне олар барынша шектелген алғашқы кездесудің уақытын жейді.Сіз зерттеудің белгілі бір линиясын ұстанғанда және маңызды, бірақ оған байланысты емес ақпарат пайда болғанда, оны өзіңізше қағазға түртіп қойыңыз, және оған кірісер алдында, қолға алған тақырыпты аяқтағаныңызға көзіңізді жеткізіңіз. Жаңа тақырыпқа мынадай құрылым арқылы көшуге болады: «Сіз бұл туралы ... айтқанда сіз бұл жөнінде ... еске салдыңыз; сіз бұл туралы көбірек айтпас па екенсіз».Жаңа тақырыпты зерттеуге тереңдемес бұрын, зерттеудің алдыңғы линиясын аяқтау маңызды. Жаңа тақырыпқа үйір болу жиі кездесетін қателік болып табылады, бұл кейде клиент проблемасын шиеленіскен және беткейлі түсінуге жетелейді.Клиенттің жаңа тақырыпты әңгімелеуге күрт көшу жағдайында консультант тарапынан бақылауды тікелей білдіру, мысалы былайша көрінуі мүмкін: «Мен мұның сізге маңызды екендігін түсіндім, дегенмен сіз бұрынғы жұмыстағы өз проблемаларыңызды айтқанға қайта оралып және ол жөнінде айта аласыз ба?». Оның әңгімесінің қайда жылжып бара жатқандығын түсінуі үшін жаңа тақырыпты клиентке таныстырыңыз.Кәсіби жаргондардан бойды алыс ұстаңыз және сіз түсінбейтін және сіз үшін бір мағына және клиент үшін басқа мағына иеленетін сөздердің ара жігін ажыратыңыз. Мысалы, егер клиент депрессия туралы еске салса, консультант былай дей алады: «Сіз депрессияда болдым дедіңіз. Сіз дәл нені сезінгеніңізді сипаттап бере аласыз ба?».Эмоция білдіргенде қолдау мен оларды білдіруді ынталандыратын эмпатияларды көрсету орынды. Симпатияны көбіне клиент аяудың, мүсіркеудің көрінісі ретінде қабылдайды. Сондықтан егер клиент мүсіркеу туралы еске салса, онда сіз эмпатиядан симпатияға көшкеніңізді ойлауыңыз қажет. Эмпатия – бұл басқа адамның психологиялық жағдайын түсіну және онымен бірге бастан кешіру, бұл симпатияның және аяп-мүсіркеудің тек автоматты реакциясы емес.

Егер терапевтік араласу тілімен айтсақ, эмоцияны білдіруге сезімдерді қайыра білдіру сияқты техникалар жақсырақ келеді («Сіздің даусыңыздан түңілу сезіледі; сіз бұл проблемаларды жеңгеніңізді сезіндіңіз және кенеттен кінә мен дағдару сезімі пайда болды»), қайыра байланыс («Сіздің көзіңізде жас пайда болды») және сауалдар («Сізді ызаландыратын нәрсе туралы көбірек айтсаңыз?»). Консультацияны аяқтау Әңгімелесуді аяқтау кезеңі өн бойына бірнеше міндеттерді, атап айтқанда: консультацияның қорытындысын шығару, проблемалық жағдайды шешудегі келесі қадамды талқылау, ал қажет кезінде сонымен бірге клиенттің күткендерін пысықтау және түзету (коррекциялау). Клиенттің консультантпен бірінші кездесуінен қалған әсер консультативтік қатынасты жалғастыру туралы мәселені шешуде анықтаушы мән иеленеді. Асығыс «бетін жәй сипай өткен» әңгімелесуді аяқтау толығымен алғанда табысты консультацияны күйретуі мүмкін, сондықтан консультацияны аяқтауға арнайы уақыт бөлген жөн.

Одан бөлек, кейбір уақытта сондай-ақ күйзелу процесін аяқтау үшін уақыт қажет болады. Егер клиент әңгімесінің барысында маңызды материал пайда болса және соған байланысты сезімдерді білдіру өтсе, консультацияның ақырғы фазасының мақсаты эмоционалдық реакция берудің жеңілдеуі мен әңгімелесудің соңында оның аяқталуы болады.Консультацияның нәтижесін қорытындылау үшін тым болмаса он минут бөлу барынша пайдалы. Мұнда әңгімелесудің мазмұнын барынша жинақы және дәл, нақты қорытындылау мен сессия барысында клиенттің негізгі проблемаларын бірлесіп түсінуге қол жеткізеді. Қорытындылаудан, тұжырымдаудан сол немесе басқа сауал немесе консультант тарапынан да, клиент тарапынан да бірдеңені пысықтау жиі қажет болады. Проблемаларды тұжырымдап болғаннан кейін клиенттен: «Сіздің өзіңіз жұмыс істеуді қалайтын негізгі проблемаңыз не деп есептейсіз?» деп сұрау пайдалы. Мұндай сауал клиенттің мүддесін (мотивациясын) ынталандырады және одан арғы әрекеттерді жалпы жоспарлауға және оның ішінде жеке алғанда келесі кездесу жөніндегі келісімге жол ашады.Психотерапевтік практикадан белгілі болғандай, ең маңызды нәрсе жөнінде клиенттер көбіне сессияның соңында айтады, сондықтан олардан: «Біз маңызды бірдеңені естен шығарғанымыз жоқ па, сізде тағы қосатын бірдеңе бар ма?» деп сұрау пайдалы болады. Бұл сауал кейде оны мұқият қарастыру келесі сессияның міндеті болып табылатын барынша жаңа ақпараттың пайда болуына жетелеуі мүмкін.

Одан бөлек бұл сауал сондай-ақ сіздің клиенттің өзекті қажеттілігіне өтініш айтудың нақты себебін, бұл жөнінде мүмкін ол тура айтуға осы кезге дейін батылы жетпеген нәрсені білуіңіздің дайындығын көрсету болуы да ықтимал.Консультацияның соңғы сатысының міндеттерінің бірі клиент көмекке өтініш айта келген үміттерінің сәйкестігін және консультацияның нақты тәжірибесін анықтауда жатыр: «Сіз бүгін мұнда келуіңізге байланысты өзіңізді қалай сезіндіңіз?» немесе «Сіздің үміттеріңізге сәйкес келетін бірдеңе болды ма? Бұл дәл неден білінеді?». Міне бұл сауалдар клиенттің күткендерін (үміттерін) анықтауға және мүмкін болар түңілулерді талдауға жағдай жасайды. Мұндай сауалдарды қою үшін консультанттан кейде белгілі бір батылдық талап етіледі. Өйткені күткен нәрсені талқылау – бұл көбіне пациент алмаған нәрсе туралы қиын мәселе. Алайда бұл сондай-ақ бір рет кездесуден реалды емес күтулерді түзету керектігі жөнінде айтады. Демек, клиенттің өз проблемасын шешуге көмектесетін алдағы әрекет етудің жоспарын жүзеге асыру мүмкіндігін білдіреді.Әңгімелесудің қорытынды фазасы – бұл сондай-ақ клиентке іске қатысы бар ақпаратты ұсыну және кәсіби ұсыныстарды беруге арналған уақыт. Бірнеше өлшемдері бар проблемалар болады (мысалы, интимдік қатынастағы проблема психологиялық та, сексуалдық та қатынастардың бұзылуымен сабақтас келеді), ал кейде консультант мүмкіндігінен тысқары жатады.

Сондықтан психологиялық көмектен басқа (немесе оның орнына) клиент басқа мамандардың: психиатрдың, заңгердің, сексологтың және с.с. немесе сол әлде басқа қызметтердің, мысалы анонимді маскүнемдер топтарының көмегіне зәру болуы мүмкін. Қорыта келгенде консультацияның мазмұнын жазу (негізгі тақырыптарды, хикаят деректерін, гипотезаларды, қиындықтарды және с.с.) консультациядан кейін бірден пайда болады. Жалпы алғанда алғашқы кеңес беру клиенттің консультация алу курсына және бұл ойды жүзеге асыруымен тікелей жауапкершілікті өз  мойнына алуға дайын екендігіне шешім қабылдауға негіз болатын түрде жүргізіледі. 

Гүлнар Қалмаханқызы ӘЛІБЕКОВА,